هنر قلم زنی
سرزمین پهناور ایران خاستگاه هنرهای اصیل و بی نظیری است که هر کدام با فرهنگ، زندگی و آداب و رسوم این مردمان رابطه ای تنگاتنگ دارد. یکی از این هنرهای اصیل ایرانی که قذمت زیادی دارد، هنر قلم زنی روی فلزات است. این هنر از هزاران سال پیش به دلیل تداوم و بقایی که نسبت به اشیا دیگر داشت در بین مردم محبوب بوده است. هنر قلم زنی از صنایع دستی شهرهایی چون شیراز، اصفهان و تبریز به شمار می رود که در هر کدام از این مناطق با سبک ها و تکنیک های ویژه آن شهر انجام می شود.
معرفی هنر قلم زنی
قلم زنی، هنر تزیین و کندن نقوش بر روی اشیای فلزی همچون مس، طلا، نقره و برنج می باشد که با ایجاد خطوط و نقوش به وسیله قلم با ضربه چکش بر روی اجسام فلزی انجام می شود. این هنر در ایران دارای پیشینه تاریخی طولانی می باشد.
تاریخچه هنر قلم زنی
بر اساس یافته های باستان شناسان، پیشینه کاربرد فلزات به ویژه مس در ایران به چندین هزار سال قبل برمی گردد. در اواخر هزاره دوم پیش از میلاد هنر قلزکاری در بعضی نقاط ایران همچون مناطق شمال و شمال غرب رواج داشته. از آثار برجسته آن زمان می توان به جام طلای حسنلو اشاره کرد که در سال 1336 کشف شده و دارای نقوش خدایان سوار بر گردونه یا ارابه می باشد.
در هزاره اول پیش ز میلاد نیز هنر فلزکاری و قلم زنی در ایران رونق ویژه ای داشت و آثار با ارزشی از آن دوران بر جا مانده است همچون جام های طلای مارلیک.
در دوران مادها و هخامنشیان این هنر از جایگاه ویژه ای برخوردار بود و آثار ارزشمندی از آن زمان باقی مانده است. در دورانهای سلوکیان، پارتیان و ساسانیان نیز این هنر با تغییر و تحولاتی به بقای خود ادامه داد. در زمان ساسانی به دلیل گسترش بازرگانی میان ایران، یونان و روم ، هنر ایرانی از هنر یونانی و رومی تاثیر گرفت و در آن زمان ساخت اشیا به سه طریق انجام می گرفت:
به وسیله چکش کاری بر ورق سرد، به وسیله ریختگی و ساخت ظروف آستردار از ورق، تراش با چرخ
در قرون اولیه دوران اسلامی هنر قلم زنی دوران ساسانی مورد تقلید قرار گرفت و در سده های بعد در اثر علاقه هنرمندان ایرانی به مذهب و گرایش آنها به دین اسلام، آثاری متاثر از عقاید اسلامی خلق می کردند.
هنر قلمزنی خراسان در سده چهارم قمری و در دوره سلجوقی به اوج کمال خود رسید. به دلیل علاقه حاکمان سلجوقی به هنر، قلم زنی نیز گسترش یافت و احیا شد. نقوشی که در این دوران برای تزیینات فلزات استفاده می کردند، صور فلکی، حیوانات چهارپا، نقوش پرندگان و گیاهان بودند.
با حمله مغول ها به ایران در سال 618 قمری و ویران شدن شهرهای ایران، بسیاری از هنرمندان مجبور به ترک خراسان شدند و به مناطقی چون فارس، آذربایجان و مصر کوچ کردند و هنر قلم زنی در آن مناطق با استقبال و حمایت حاکمان روبرو شد.
در زمان تیموریان، شهر هرات به مرکز عمده قلم زنی تبدیل شد و از آثار آن زمان می توان به ساخت ظروف بزرگ فلزی از جمله سنگاب هایی برای مساجد همچون سنگاب گور تیمور در سمرقند اشاره کرد که اکنون در موزه آرمیتاژ نگهداری می شود.
در عصر صفوی که دوران طلایی هنر ایران بود، هنر قلم زنی نیز حفظ و توسعه داده شد. اجرای نقوش ریز و ظریف به جای نقوش درشت و ضخیم را در تزیین اشیا به کار گرفتند و زرکوبی فلزات و نقره کوبی گسترده تر شد.
سبک های قلم زنی
اجرا و کار قلمزنی به شیوه های متعدد به سلیقه هنرمند انجام می گیرد، این شیوه ها عبارتند از:
ریزه کاری: ریزه کاری روشی است که سطح اشیا یا بوم فلزی را با استفاده از نقوش و طرح های ریز و ظریف قلم زنی می کنند و با ایجاد بافت در زمینه بوم، طرح اصلی را آشکار می سازند و زمینه کار را از طرح جدا می کنند.
برجسته کاری: در این روش هر دو طرف بوم فلزکاری می شود. یعنی از سمت روی بوم زمینه را فروبرده و از طرف پشت نقش را برجسته می کنند. از این شیوه بیشتر در بوم های مسطح استفاده می شود و از هردو طرف قابلیت چکش خوری دارد.
تکنیک عکس: در این سبک با ایجاد سایه روشن در زمینه بوم موضوع طرح را مشخص می کنند اما زمینه را کاملا پر نمی کنند .
تکنیک منبت: در این تکنیک روی سطح فلز بین موضوع و زمینه حدود دو سانتی متر اختلاف ایجاد می کنند و آن را بصورت نیمه برجسته به اجرا در می آورند و به سبک ریزه کاری تزیین می کنند.
تکنیک مشبک: در این روش پس از انتقال طرح ، بوسیله قلم نیم بر طرح را ثابت می کنند و سپس به کمک قلم تیز بر، بوم فلزی را برش داده و طرح را از زمینه جدا می سازند و کار را مشبک میسازند.
مواد و ابزار لازم در قلم زنی
مواد اصلی در هنر قلم زنی، انواع فلزاتی چون مس،طلا، نقره و فلزات آلیاژهایی چون مفرغ و برنج می باشد.آلیاژ به معنی ترکیب و مخلوط کردن فلزات است، به طور مثال مفرغ ترکیبی از مس و قلع است و برنج ترکیبی از مس و روی.
در هنر قلم زنی از قیر سفت به سه منظور استفاده می شود، استحکام بخشی و جلوگیری از شکستن فلز در برابر ضربه چکش و قلم، کاهش سر و صدای ناشی از ضربه قلم به فلز، سهولت در انجام کار
ابزارهایی که برای قلمزنی مورد استفاده هستند عبارتند از گیره، سوهان، انبر، قیچی، الک، مخزن سوخت، قالب، انواع چکش و انواع قلم
هنر قلم زنی در شهرهای مختلف
قلم زنی در سه شهر شیراز، اصفهان و تبریز با سبک های متفاوت انجام می شود.
در شیراز، قلم زنی به دو روش ریزه قلم که بر روی فلزات مس و برنج در دوره های صفویه و زندیه و قبل از آن مرسوم یوده و روش منبت که در دوره قاجار با الگو گرفتن از سبک هخامنشیان بر روی نقره بکار می رفته و در حال حاضر نیز به کار می رود.
در شهر تبریز، برای حرکت قلم و اجرا کردن قلم زنی حرکت و مچ دست کاربرد دارد. قلم تبریز صاف و کم عمق است.
قلم زنی در شهر اصفهان با دو سبک جداگانه انجام می شود که به قلم ریز و قلم زنی برجسته معروف است.
سوالات و نظرات خود را درباره این مطلب با ما به اشتراک بگذارید
عضویت در خبرنامه شیدرخ تراول
مطالب مرتبط و خواندنی امروز:
هنر نقره کاری
هنر میناکاری
