انتشار : ۲۳ اردیبهشت , ۱۴۰۲
امار جمیعت کوچنده عشایر ایران
دفتر توسعه گردشگری داخلی
میز ملی گردشگری عشایر
مقدمه ترکیب اجتماعی جمعیت ایران، متشکل از سه جامعه شهری و روستایی و عشایری است. این جوامع از لحاظ اقتصادی و
اجتماعی، تفاوتهای اساسی با یکدیگر دارند که باید در برنامه ریزیها مد نظر قرار گیرد. جامعه عشایر کوچنده، جامعه ای است با ساختار ایلی که زندگی مردم آن مبتنی بر کوچ است و با توجه به شرایط اقلیمی و طبیعی با بهره برداری از منابع طبیعی برای دامهای خود اتکای معاش آنها بر پایه دامداری بنا شده است. این شیوه زندگی، از بهترین شیوه های تولید و بهره برداری از منابع طبیعی و ضامن حفظ محیط زیست و منابع پایه به شمار میآید. از آنجا که سهم قابل توجهی از گوشت قرمز کشور توسط این جامعه تولید میشود، داشتن اطالعات بهروز و باکیفیت برای سیاستگذاری در امر تولید و واردات و صادرات گوشت قرمز مهم است.
مرکز آمار ایران با هدف تغییر رویکرد از روشهای گردآوری آمار و اطالعات از شیوه سنّتی به روش استفاده از دادههای ثبتی، مطالعات اولیه در خصوص امکان گردآوری اطالعات مورد نیاز از خانوارهای عشایر کوچنده کشور را با همکاری سازمان امور عشایر ایران انجام داد و پس از طراحی سامانه و ثبت اطالعات، نهایتاً ثبت پایه جمعیت عشایر کوچنده کشور ایجاد شد. مرکز آمار ایران از سازمان امور عشایر ایران که در ایجاد ثبت جمعیت عشایر کوچنده کشور مشارکت همهجانبهای داشته است، قدردانی میکند.
امید است اطالعات ارائه شده از ویژگیهای اجتماعی عشایر کوچنده کشور که بدون اجرای طرح آماری و از طریق اتصال دادههای سامانه مدیریت اطالعات آماری سازمان امور عشایر ایران و پایگاههای اطالعاتی دستگاههای اجرایی کشور با استفاده از کد
ملی استخراج شده است، مورد استفاده تصمیم گیران، برنامه ریزان و پژوهشگران قرار گیرد. جواد حسین زاده رئیس مرکز آمار ایران
تاریخچه و ضرورت اجرای سرشماری عشایر کوچنده به منظور شناسایی خانوارهای عشایر کوچنده، سه سرشماری در سالهای ۶۶۱۱ و ۶۶۱۱ و ۶۶۳۱ با عنوان سرشماری اجتماعی-اقتصادی عشایر کوچنده کشور اجرا شده است.
بر اساس نتایج آخرین سرشماری اجرا شده در سال ۶۶۳۱ در حدود ۲۶۲ هزار خانوار عشایر کوچنده با جمعیت ۶٫۲ میلیون نفر در کشور وجود داشته است. مقایسه نتایج این سرشماری با سایر آمارهای رسمی کشور نشان میدهد در حالی که خانوارهای عشایر کوچنده کشور ۶٫۴ درصد از جمعیت کشور را به خود اختصاص داده اند، در حدود ۶۳ درصد از دام سبک کشور )گوسفند و بز( را در اختیار دارند. این موضوع نشان میدهد که جامعه عشایر کوچنده در تولید گوشت قرمز کشور دارای نقش بسیار مهم و تأثیرگذاری است.
هیئت محترم وزیران در جلسه مورخ ۶۶۳۴/۶/۶۴ بنا به پیشنهاد مشترک شماره ۲۳۱۳۶/۳۶۶ مورخ ۶۶۳۶/۶۶/۶۴ سازمان مدیریت و برنامه ر یزی کشور و وزارتخانه های کشور و جهاد کشاورزی، و به استناد اصل یکصد و سی و هشتم قانون اساسی جمهوری اسالمی ایران، آیین نامه ساماندهی عشایر کوچنده کشور را تصویب کرد. با عنایت به مصوبه مذکور بهمنظور ساماندهی و ارائه خدمات مطلوب به این جامعه و با توجه به گذشت بیش از ۶۲ سال از آخرین سرشماری از این جامعه )که به شیوه سنّتی اجرا شد(، ضرورت بهروزرسانی آمارهای اجتماعی و اقتصادی عشایر کوچنده برای برنامه ریزیهای دقیق در سطح کل کشور و استانها بیش از پیش احساس میشد.
وظیفه قانونی مرکز آمار ایران برای اجرای سرشماری بر اساس ماده ۶ بند »ب« قانون مرکز آمار ایران، اجرای سرشماریهای عمومی و آمارگیریهای نمونهای در زمینههای اجتماعی و اقتصادی، جزو وظایف و اختیارات مرکز آمار ایران است. اجرای سرشماریها به روش سنّتی عالوه بر اینکه هزینه هنگفتی را بر کشور تحمیل میکند، تنها قادر به ارائه تصویری از جامعه در زمان آمارگیری است و بدیهی است که با گذشت زمان، اطالعات حاصل از آن قدیمی خواهد شد.
با عنایت به این موضوع و با توجه به توسعه پایگاههای اطالعاتی در کشور و همچنین بررسیهای انجام شده در بارهی شیوههای اجرای سرشماری در سایر کشورها، مرکز آمار ایران نیز تغییر روش اجرای سرشماریها از روشهای سنّتی مبتنی بر مراجعه حضوری، به استفاده از دادههای ثبتی را در دستور کار قرار داد. این تغییر رویکرد در اسفند ۶۶۳۱ به صورت دو بخشنامه مجزا، توسط معاون اول محترم رئیس جمهور »برای اجرا« و رئیس محترم شورای عالی آمار »به منظور همکاری دستگاهها با مرکز آمار ایران« به همه وزارتخانه ها و سازمانها ابالغ شد. تغییر شیوه اجرای سرشماری عشایر کوچنده با توجه به تغییر رویکرد مرکز آمار ایران، عدم اجرای سرشماری اجتماعی-اقتصادی عشایر کوچنده ۶۶۳۱ به شیوه سنّتی به سازمان امور عشایر ایران اعالم شد و از آن سازمان درخواست طراحی سامانهای به منظور ثبت اطالعات خانوارهای عشایری در زمان ارائه خدمات را مطرح کرد.
بر اساس بررسیهای انجام
شده تا سال ۶۶۳۱ سازمان امور عشایر ایران فاقد سامانه ثبت اطالعات عشایری در سطح ملی بود، ولی بعضی از ادارات کل عشایر استانهای کشور سامانه هایی را بر اساس نیازهای خود طراحی کرده بودند. با هدایت مرکز آمار ایران اولین سامانه ثبت اطالعات خانوارهای عشایر کوچنده در زمستان ۶۶۳۱
طراحی و ثبت اطالعات خانوارهای عشایری از طریق تعاونیها و فروشگاهها و ادارات عشایری تا خرداد ۶۶۳۳ ادامه یافت. اولین مجموعه از ریزدادههای سامانه ثبت اطالعات عشایر کوچنده در بهمن ۶۶۳۳ به مرکز آمار ایران ارسال شد. مرکز آمار ایران طی بررسی دادهها از طریق ساختار دادهها و همچنین اتصال آنها از طریق کد ملی به ۶۴ پایگاه اطالعاتی دستگاههای اجرایی موجود در مرکز آمار ایران، اشکاالت فایل را به سازمان امور عشایر ایران اعالم کرد. اشکالات ریزدادهها تا مرداد ۶۶۳۳ طی چند مرحله رفت و برگشت دادهها، برطرف شد. در مرحله بعد با بررسی ویژگیهای جامعه عشایر، افراد فاقد شرایط در ۶۶ استان شناسایی و از سامانه حذف شدند و ثبت پایه جمعیت عشایر کوچنده کشور با جمعیت ۱٬۱۰۱٬۰۴۰ نفر شامل ۰۹۰٬۹۰۹ مرد و ۰۱۹٬۱۱۱ زن ایجاد شد.
مزایای ثبت جمعیت عشایر کوچنده صرفه جویی در هزینهها سرشماری اجتماعی-اقتصادی عشایر کوچنده ۶۶۳۱ با اعتباری معادل ۱ میلیارد تومان اجرا شد. برآوردها نشان میدهد که برای اجرای سرشماری بهشیوه سنّتی در سال جاری به اعتباری معادل ۶۳ میلیارد تومان نیاز بود. بر اساس گزارش سازمان امور عشایر ایران، ثبت پایه جمعیت عشایر کوچنده کشور با اعتباری در حدود ۶٫۳ میلیارد تومان به انجام رسیده است که این رقم معادل ۱ درصد هزینه اجرای سرشماری بهصورت سنّتی )مراجعه حضوری به خانوارهای عشایر کوچنده( میباشد. بهروزرسانی اطالعات با اجرای سرشماری به شیوه سنّتی، امکان بهروزرسانی دادهها وجود نداشت؛ اما از ویژگیهای آمارهای ثبتی، امکان بهروزرسانی اطالعات در مقاطع زمانی تعریف شده است.
با توجه به اینکه سازمان امور عشایر ایران در طول سال، خدماتی را به جامعه عشایر کوچنده ارائه میکند، امکان بهروزرسانی اطالعات این جامعه در زمان ارائه خدمات وجود دارد. توسعه ثبت جمعیت عشایر کوچنده در حال حاضر با برقراری اتصال بین دادههای سامانه مدیریت اطالعات آماری سازمان امور عشایر ایران و پایگاههای اطالعاتی سازمانهای ثبت احوال، هدفمندسازی یارانهها، امور مالیاتی کشور، بیمه سالمت ایران، و تأمین اجتماعی، وزارت آموزش و پرورش، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، صندوق بیمه اجتماعی کشاورزان، روستاییان و عشایر، و پایگاههای اطالعاتی موجود در مرکز آمار ایران شامل سرشماری عمومی نفوس و مسکن ،۶۶۳۱ سرشماری عمومی کشاورزی ،۶۶۳۶ و سرشماری اجتماعی-اقتصادی عشایر کوچنده ،۶۶۳۱ ضمن ایجاد ثبت پایه جمعیت عشایر کوچنده، امکان افزودن سایر خصوصیات اجتماعی و اقتصادی جامعه عشایر کوچنده کشور فراهم آمده است.
تعاریف و مفاهیم عشایر کوچنده عشایر کوچنده به مردمی گفته میشود که دستکم سه ویژگی زیر را به صورت توأم داشته باشند: آ ( ساخت اجتماعی قبیلهای: هر فرد این جامعه خود و خانوادهاش را متعلق و وابسته به یک گروه اجتماعی بزرگتر و معموالً خویشاوند میداند و غالباً به آن مباهات میکند. نام این گروه بزرگتر به طور معمول طایفه است. چند طایفه یک ایل را تشکیل میدهند و ممکن است در بعضی از عشایر، ایل به شاخهها و ردههای دیگر تقسیم شود و طایفه در سطحی پایینتر قرار گیرد. در عشایر مختلف، طایفه به سطوح دیگری تقسیم میشود و بین آن و خانوار، حلقه های رابط وجود دارد. مثال،ً در ایل بختیاری هر خانوار به یک »مال«، هر مال به یک »اوالد«، اوالد به »تش«، تش به »طایفه«، و طایفه به »بزرگطایفه«، »شاخه ایلی« و»ایل« متصل میشود. ب( اتکای معاش به دامداری: تأمین معاش خانوارهای عشایر، متکی بر دامداری است و اگر منابع دیگری برای معاش وجود داشته باشد، حالت فرعی و جنبی دارد؛ مانند زراعت محصوالتی مانند گندم و جو یا تولید مصنوعاتی مانند قالی و خورجین. پ( شیوه زندگی مبتنی بر کوچ: چون معیشت عشایر کوچنده متکی بر دامهایی است که آنها را در مراتع طبیعی می چرانند، با تغییر فصل، از نقطه ای به نقطه دیگر و از منطقهای به منطقه دیگر کوچ میکنند و فصل سرد را در قشلاق و فصل گرم را در ییالق به سر میبرند. فاصله قشلاق وییلاق ممکن است تا پانصد کیلومتر باشد و در چنین وضعیتی انسان باید دارای سرپناه قابل حمل باشد. بعضی از عشایر کوچنده قسمتی از سال – مخصوصاً زمستان – را در ساختمانهای روستایی یا نظیر آن میگذرانند؛ اما این امر، ماهیت عشایری و نظام اجتماعی-اقتصادی آنان را تغییر نمیدهد. خانوار خانوار از چند نفر تشکیل میشود که با هم در یک اقامتگاه زندگی میکنند، با یکدیگر همخرج هستند و معموالً با هم غذا میخورند. بنا بر این، الزم نیست که اعضای یک خانوار حتماً با یکدیگر رابطه خویشاوندی داشته باشند. به عبارت دیگر، خانوار لزوماً با خانواده یکسان نیست. فردی که بهتنهایی زندگی میکند نیز خانوار تلقی میشود. خانوار عشایر کوچنده خانوار عشایر کوچنده، خانواری است که عضو جامعه عشایر کوچنده باشد؛ یعنی دارای وابستگی ایلی باشد، بین ییلاق و قشلاق کوچ کند، و تأمین معاش او به طور عمده متکی بر فعالیت دامداری باشد. خانوارهایی که با داشتن وابستگی ایلی یا بدون آن، همراه خانوارهای کوچکترین رده کوچ میکنند و عمده معاش آنها بهطور مستقیم متکی بر دامداری نیست و زندگی خود را از راههایی چون آهنگری و آرایشگری تأمین میکنند نیز جزو خانوارهای عشایر کوچنده به شمار میآیند
سن منظور از سن، تعداد سالهای کاملی است که از زمان تولد فرد گذشته است. کوچ عشایری کوچ عشایری عبارت است از حرکت خانوار عشایری از نقطهای به نقطه دیگر با هدف استفاده از منابع طبیعی برای چرای دام. این کوچ معموالً با شرکت همه اعضای خانوار، بار و بنه، اثاث منزل و سرپناه قابل حمل و بهطور تاریخی و معمول، بین ییلاق و قشلاق و برعکس، همراه با ایل و طایفه یا ردههایی از آن انجام میگیرد. کوتاه یا بلند بودن مسیر کوچ، تغییری در مفهوم کوچ نمیدهد. وسیله حمل خانه و زندگی در زمانه ییلاقی کوچ ییالقی کوچی است که از قشالق آغاز میشود و به جانب سرزمین ییالقی جریان مییابد. کوچ قشالقی کوچ قشالقی کوچی است که از ییالق آغاز میشود و رو به سوی قشلاق دارد. در داخل قلمرو ییلاق وقشلاق عشایر، کوچهای کوتاه محلی هم دیده میشود، که به منظور نو کردن محل استقرار صورت میگیرد. مسیر کوچ خط سیر حرکت واحد کوچنده از ییلاق به قشلاق و برعکس را مسیر کوچ آن واحد مینامند. باید توجه شود که کوچ ممکن است از آبادی آغاز، یا به آبادی ختم شود. ییلاق محدوده زیست و قلمرو جغرافیایی را که عشایر در کل تابستان یا قسمتی از آن در آنجا به سر میبرند، »ییلاق یا سردسیر« مینامند. قشلاق محدوده زیست و قلمرو جغرافیایی که عشایر در کل زمستان یا قسمتی از آن در آنجا به سر میبرند، »قشلاق یا گرمسیر« مینامند.
میز ملی گردشگری عشایر
