ایران کشوری با تنوع اقلیمی و فرهنگی گسترده است و در گستره سرزمین خود، جمعیت قابل توجهی از عشایر کوچ‌رو دارد که سبک زندگی آن‌ها ریشه در تاریخ هزاران ساله دارد. این جوامع نه تنها حامل میراث فرهنگی ملموس و ناملموس هستند، بلکه بخشی از هویت ملی و طبیعت فرهنگی ایران به شمار می‌روند. حفظ سبک زندگی عشایری و تقویت ظرفیت‌های گردشگری مرتبط با آن، یکی از راه‌های توسعه پایدار فرهنگی و اقتصادی مناطق عشایری محسوب می‌شود.
گردشگری عشایر ایران نیازمند حمایت هست، تنوع قومی و پتانسل عشایر ایران در هیچ نقطه ای از جهان وجود ندارد ، میز ملی عشایر با حضور در نمایشگاهها و تلاش های که انجام داده توانست نام گردشگری عشایر را تثبیت کند ، ولی به گفته دبیر میز ملی گردشگری عشایر با ید بخش دولتی حمایت ویژه داشته باشد که متاسفانه ما شاهد این قضیه هستیم که حمایتی صورت نمیگیرد ، تمامی راهکارها و زیرساخت ها آماده هست که شاهد شکوفتیی گردشگری عشایر باشیم
کوچ عشایر، فرآیند جابه‌جایی سالانه از قشلاق‌های زمستانی به ییلاق‌های تابستانی و بالعکس است. این جابه‌جایی به دلیل شرایط آب و هوایی، نیاز به منابع غذایی و مراقبت از دام‌ها انجام می‌شود. مسیرهای کوچ که به ایل‌راه‌ها معروف‌اند، از دیرباز توسط هر ایل و طایفه‌ای با دقت و تجربه مشخص شده‌اند و با گذشت زمان به بخشی از فرهنگ و هویت آنان تبدیل شده‌اند.
این جابه‌جایی‌ها نه تنها از نظر اقتصادی و دامداری اهمیت دارد، بلکه فرصتی بی‌نظیر برای گردشگری تجربه‌محور فراهم می‌کند تا گردشگران با حضور در مسیرهای کوچ، زندگی روزمره عشایر، سبک معیشتی و تعامل با محیط طبیعی را از نزدیک مشاهده کنند.
تعداد عشایر ایران بیش از ۲ میلیون نفر برآورد می‌شود که در قالب ایل‌ها و طوایف متعدد پراکنده‌اند. از جمله مهم‌ترین ایل‌ها و مناطق عشایری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
هر ایل علاوه بر سبک زندگی، دارای فرهنگ، زبان، موسیقی، رقص محلی و صنایع دستی خاص خود است که به شکل مستقیم می‌تواند محور گردشگری فرهنگی و آموزشی باشد.
اهمیت گردشگری عشایری در ایران
گردشگری عشایری نه تنها برای اقتصاد محلی مفید است، بلکه نقش کلیدی در حفظ محیط زیست، انتقال فرهنگ، آموزش و حفاظت از میراث ملموس و ناملموس ایفا می‌کند. حضور گردشگران در مناطق عشایری، تجربه تعامل با سبک زندگی طبیعی، شیوه‌های دامداری سنتی، کشاورزی بومی و صنایع دستی را فراهم می‌آورد. این تعامل باعث تقویت اقتصاد خانوارهای عشایری و انگیزه برای حفظ سنت‌ها و فرهنگ آنان می‌شود.
با توجه به تغییرات اقلیمی، مهاجرت‌های شهری و فشارهای اقتصادی، حفظ کوچ و ایل‌راه‌ها اهمیت مضاعفی یافته است. گردشگری پایدار عشایری می‌تواند ضمن ایجاد فرصت‌های اقتصادی، نسل‌های آینده را با سبک زندگی سنتی و فرهنگ بومی آشنا کند و از فروپاشی فرهنگی جلوگیری نماید.
اهداف و مأموریت‌های میز ملی گردشگری عشایر
با توجه به اهمیت فرهنگی و اقتصادی عشایر و سبک زندگی آنان، میز ملی گردشگری عشایر با رویکردی جامع و علمی تأسیس شده است. این میز، نهادی مستقل است که زیر نظر سازمان‌های ملی گردشگری فعالیت می‌کند و مأموریت آن، شناسایی فعالان عشایری، حمایت از آنان و توسعه گردشگری پایدار مبتنی بر فرهنگ بومی است.
اهداف اصلی میز ملی
میز ملی به منظور توانمندسازی عشایر و افراد فعال در حوزه گردشگری، برنامه‌های آموزشی و اقتصادی طراحی می‌کند. این حمایت شامل برگزاری کارگاه‌های تخصصی، مشاوره حرفه‌ای و ایجاد فرصت‌های بازاریابی برای صنایع دستی و محصولات محلی است.
همه برنامه‌ها و تورهای عشایری با تمرکز بر حفظ محیط زیست و احترام به سبک زندگی سنتی طراحی می‌شوند. این رویکرد به گونه‌ای است که نه تنها گردشگران تجربه‌ای واقعی داشته باشند، بلکه فرهنگ و اکوسیستم محلی نیز حفظ شود.
میز ملی گردشگری عشایر در تلاش است تا میراث ملموس و ناملموس عشایر ایران را در سطح بین‌المللی معرفی کند. این اقدام شامل برگزاری نمایشگاهها، همایش‌ها و همکاری با سازمان‌های بین‌المللی است تا توانمندی‌های عشایری ایران به جهان شناسانده شود.
زنان عشایر نقش اساسی در اقتصاد خانواده و حفظ صنایع دستی دارند. میز ملی با ایجاد فرصت‌های آموزشی و اقتصادی برای آنان، زمینه افزایش درآمد خانوارها و حفاظت از میراث فرهنگی را فراهم می‌کند.
میز ملی با حمایت از پژوهش‌های میدانی، ایجاد مراکز اسناد و موزه‌های عشایری، تلاش می‌کند تا اطلاعات تاریخی، فرهنگ، آیین‌ها و هنرهای بومی عشایر ثبت و مستندسازی شود.
برنامه‌های عملیاتی میز ملی
برای تحقق اهداف فوق، میز ملی گردشگری عشایر برنامه‌های متنوع و عملیاتی تعریف کرده است:
1. برگزاری تورهای فرهنگی و کوچ‌های پایدار
میز ملی با همکاری ایل‌ها و طوایف، تورهای کوچ بهاره و پاییزه را طراحی می‌کند. این تورها شامل بازدید از مسیرهای ایل‌راه‌ها، زندگی در سیاه‌چادرها و آشنایی با سبک زندگی عشایری است. برنامه‌ها به گونه‌ای تنظیم می‌شوند که گردشگران تجربه‌ای واقعی و آموزنده داشته باشند و در عین حال آسیبی به محیط زیست وارد نشود.
2. کارگاه‌ها و آموزش صنایع دستی
یکی از برنامه‌های کلیدی میز ملی، برگزاری کارگاه‌های آموزش صنایع دستی و هنرهای سنتی عشایر است. این کارگاه‌ها به زنان و جوانان عشایر امکان می‌دهد تا مهارت‌های خود را ارتقا دهند و تولیدات خود را به صورت حرفه‌ای بازاریابی کنند.
3. پژوهش و مستندسازی
میز ملی اقدام به پژوهش‌های میدانی در زمینه سبک زندگی، آداب و رسوم، موسیقی و رقص‌های محلی عشایر کرده است. همچنین، اطلاعات جمع‌آوری شده در قالب کتاب‌ها، مقالات، وب‌سایت‌های چندزبانه و موزه‌های دیجیتال مستندسازی می‌شوند. این اقدام باعث می‌شود نه تنها فرهنگ عشایری حفظ شود، بلکه به عنوان منبع علمی برای محققان داخلی و خارجی قابل استفاده باشد.
4. همکاری با نهادهای بین‌المللی
با هدف معرفی عشایر ایران در سطح جهانی، میز ملی با سازمان جهانی گردشگری و نهادهای فرهنگی بین‌المللی همکاری می‌کند. این همکاری‌ها شامل معرفی پروژه‌ها، حمایت از نمایشگاهها، ثبت میراث ناملموس و جذب گردشگر بین‌المللی است.
5. توسعه اقتصاد محلی و پایدار
با ایجاد بازارهای محلی، نمایشگاهها و پلتفرم‌های فروش آنلاین محصولات عشایری، میز ملی زمینه افزایش درآمد خانواده‌های عشایر را فراهم می‌کند. این اقدام موجب کاهش مهاجرت‌های بی‌رویه و تقویت اقتصاد محلی می‌شود.
ساختار حمایتی میز ملی
میز ملی گردشگری عشایر دارای ساختاری سازمان‌یافته است که شامل کمیته‌های تخصصی زیر می‌شود:
با چنین ساختاری، میز ملی می‌تواند همزمان اهداف فرهنگی، اقتصادی و محیط زیستی را پیش ببرد و تجربه گردشگری عشایری را به یک مدل پایدار و آموزشی تبدیل کند
بود.
استان‌ها و ایل‌های عشایری ایران
ایران با تنوع جغرافیایی گسترده، میزبان ایل‌ها و طوایف متعددی است که هرکدام سبک زندگی، زبان، آداب و رسوم و صنایع دستی مخصوص به خود دارند. شناخت دقیق این ایل‌ها و مناطقشان برای طراحی گردشگری فرهنگی و پایدار ضروری است.
1. ایل بختیاری
بختیاری‌ها عمدتاً در استان‌های چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد و بخش‌هایی از خوزستان زندگی می‌کنند. این ایل با مسیرهای ایل‌راه تاریخی، کوچ‌های بهاره و پاییزه، و هنرهای سنتی مانند بافت فرش و صنایع دستی چوبی شناخته می‌شود. زندگی روزمره در سیاه‌چادرها، دامداری سنتی و اجرای مراسم محلی، تجربه‌ای ناب برای گردشگران فراهم می‌کند.
2. ایل لر
ایل لر در استان‌های لرستان، ایلام و بخش‌هایی از خوزستان پراکنده‌اند. ایل لر با موسیقی محلی و رقص‌های سنتی، و سبک کشاورزی و دامداری خود شناخته می‌شود. تورهای کوچ لر فرصت مشاهده زندگی در ییلاق‌ها و قشلاق‌ها، مراتع سرسبز و مسیرهای بکر طبیعی را فراهم می‌آورد.
3. ایل قشقایی
قشقایی‌ها در استان فارس و بخش‌هایی از کهگیلویه و بویراحمد و چهارمحال و بختیاری زندگی می‌کنند. صنایع دستی قشقایی، از جمله قالی‌بافی، گلیم و سفالگری، از جاذبه‌های مهم گردشگری فرهنگی به شمار می‌رود. حضور گردشگران در مسیرهای کوچ و مشارکت در فعالیت‌های روزمره، تجربه‌ای آموزنده و منحصر به فرد ایجاد می‌کند.
4. عشایر کرمان
عشایر کرمان و مناطق جنوبی ایران با سبک زندگی سازگار با اقلیم گرم و خشک شناخته می‌شوند. گردشگران در تورهای کوچ این ایل، با روش‌های سنتی آبیاری، دامداری و تولید صنایع دستی آشنا می‌شوند.
5. ایل شاهسون
شاهسون‌ها در استان‌های آذربایجان شرقی و غربی زندگی می‌کنند. صنایع دستی، موسیقی و رقص‌های محلی شاهسون، یکی از جذابیت‌های مهم گردشگری فرهنگی در شمال غرب ایران است.
6. ایل سنگسری
این ایل در استان سمنان و نواحی شمالی ایران پراکنده است. سبک زندگی عشایر سنگسری با زندگی کوهستانی و دامداری سنتی همراه است و مسیرهای ایل‌راه آن‌ها برای گردشگری طبیعت‌محور جذابیت دارد.
7. بلوچ‌ها و تابشی‌ها
بلوچ‌ها و تابشی‌ها در جنوب و شرق ایران ساکن‌اند. سبک زندگی، فرهنگ، موسیقی، رقص و صنایع دستی این ایل‌ها، تجربه‌ای متفاوت و منحصربه‌فرد از مناطق کم‌توسعه ایران برای گردشگران فراهم می‌کند.
تورهای کوچ عشایری؛ تجربه زندگی واقعی
تورهای کوچ عشایری با هدف ارائه تجربه واقعی سبک زندگی عشایر طراحی می‌شوند. این تورها شامل بخش‌های زیر هستند:
این تورها با احترام به فرهنگ عشایری و محیط زیست اجرا می‌شوند و فرصتی است برای تجربه گردشگری آموزشی، فرهنگی و طبیعت‌محور.
نقش زنان عشایر در گردشگری و اقتصاد محلی
زنان عشایر نقش کلیدی در اقتصاد خانواده، حفظ صنایع دستی و انتقال فرهنگ دارند. فعالیت‌های آنان شامل:
حضور گردشگران و شرکت زنان در کارگاه‌های صنایع دستی، علاوه بر ایجاد درآمد، موجب حفظ مهارت‌های سنتی و افزایش انگیزه برای ادامه فعالیت‌های فرهنگی می‌شود. میز ملی گردشگری عشایر با برنامه‌های آموزشی و توانمندسازی، زمینه این مشارکت را فراهم می‌کند.
گردشگری پایدار عشایری و حفظ محیط زیست
یکی از اصول مهم میز ملی، حفاظت از محیط زیست و توسعه گردشگری پایدار است. تمامی تورهای عشایری با حداقل تأثیر بر مراتع و منابع طبیعی اجرا می‌شوند و آموزش‌هایی برای گردشگران و عشایر درباره حفاظت از محیط زیست ارائه می‌گردد. این رویکرد موجب می‌شود سبک زندگی عشایر بدون آسیب، به نسل‌های آینده منتقل شود و منابع طبیعی برای ادامه کوچ و زندگی پایدار حفظ شوند
پژوهش و مستندسازی فرهنگ عشایری
یکی از اولویت‌های اصلی میز ملی گردشگری عشایر، پژوهش و مستندسازی سبک زندگی، آداب و رسوم و هنرهای عشایر است. این پژوهش‌ها شامل جمع‌آوری اطلاعات میدانی درباره:
اطلاعات جمع‌آوری شده در قالب کتاب‌ها، مقالات علمی، گزارش‌های تخصصی، وب‌سایت‌های چندزبانه و موزه‌های دیجیتال مستندسازی می‌شوند. این مستندسازی هم به عنوان منبع علمی برای پژوهشگران داخلی و خارجی عمل می‌کند و هم فرهنگ عشایر را برای نسل‌های آینده حفظ می‌کند.
آموزش و توانمندسازی فعالان عشایری
میز ملی گردشگری عشایر با طراحی برنامه‌های آموزشی تخصصی و کاربردی برای فعالان و به ویژه زنان عشایر، تلاش می‌کند مهارت‌های آنان در حوزه گردشگری، صنایع دستی و بازاریابی ارتقا یابد. این آموزش‌ها شامل:
توانمندسازی زنان عشایر علاوه بر ارتقای مهارت‌ها، نقش مهمی در تقویت اقتصاد خانوار و حفظ میراث فرهنگی دارد.
همکاری‌های بین‌المللی و معرفی جهانی
یکی از مأموریت‌های مهم میز ملی، معرفی فرهنگ و گردشگری عشایری ایران در سطح جهانی است. برای این منظور اقدامات زیر انجام می‌شود:
این اقدامات باعث می‌شود ظرفیت‌های گردشگری عشایری ایران به دنیا شناسانده شود و فرصت‌های توسعه اقتصادی و فرهنگی ایجاد گردد.
ایجاد موزه‌ها و مراکز فرهنگی
میز ملی گردشگری عشایر برای حفظ و نمایش فرهنگ عشایری، اقدام به ایجاد موزه‌ها و مراکز فرهنگی محلی و دیجیتال کرده است. این مراکز شامل:
ایجاد چنین مراکزی موجب شناخت بهتر فرهنگ عشایری، افزایش جذب گردشگر و تقویت هویت محلی می‌شود.
اهمیت و آینده گردشگری عشایری
گردشگری عشایری نه تنها یک فرصت اقتصادی است، بلکه ابزار آموزش فرهنگی، حفاظت از محیط زیست و توسعه پایدار مناطق عشایری به شمار می‌آید. با حمایت میز ملی:
اسماعیل خسروانی، دبیر میز ملی، تأکید می‌کند: «گردشگری عشایری باید با احترام کامل به فرهنگ و محیط زیست اجرا شود. هدف ما ایجاد بستری است که هم گردشگران تجربه‌ای واقعی داشته باشند و هم سبک زندگی عشایری حفظ شود و به نسل‌های آینده منتقل گردد.»
این بخش چهارم، پایه‌ای برای جمع‌بندی و بخش پایانی مقاله است که شامل نتیجه‌گیری جامع، اهمیت میز ملی و چشم‌انداز آینده گردشگری عشایری می‌شود
جمع‌بندی و چشم‌انداز آینده گردشگری عشایری
گردشگری عشایری ایران، با توجه به تنوع فرهنگی، اقلیمی و تاریخی، فرصتی بی‌نظیر برای توسعه پایدار اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی کشور فراهم می‌آورد. میز ملی گردشگری عشایر، با تمرکز بر شناسایی فعالان این حوزه، حمایت از آنان و معرفی ظرفیت‌های عشایری ایران به سطح ملی و بین‌المللی، نقشی کلیدی در ارتقای گردشگری پایدار ایفا می‌کند.
میز ملی با ایجاد ساختاری منسجم و علمی، زمینه را برای توسعه گردشگری تجربه‌محور و فرهنگی فراهم می‌کند. اهمیت این میز در موارد زیر نمود پیدا می‌کند:
آینده گردشگری عشایری ایران در گرو ادغام پژوهش، آموزش و توسعه اقتصادی است. با اقدامات میز ملی، گردشگری عشایری می‌تواند:
نتیجه‌گیری
میز ملی گردشگری عشایر، نهادی حیاتی برای حفظ هویت فرهنگی، توسعه اقتصادی و حفاظت از محیط زیست مناطق عشایری ایران است. از طریق پژوهش‌های میدانی، توانمندسازی زنان و فعالان عشایری، ایجاد موزه‌ها و مراکز فرهنگی و برگزاری تورهای تجربه‌محور، میز ملی قادر است تجربه گردشگری عشایری را به یک مدل پایدار و آموزشی تبدیل کند.
اسماعیل خسروانی، دبیر میز ملی، معتقد است: «حمایت از فعالان عشایری و توسعه گردشگری پایدار، نه تنها اقدامی فرهنگی و اقتصادی است، بلکه مسئولیتی تاریخی برای حفظ میراث ایران به نسل‌های آینده محسوب می‌شود.»
با تداوم این اقدامات و تقویت همکاری بین فعالان، پژوهشگران و نهادهای داخلی و بین‌المللی، گردشگری عشایری ایران می‌تواند الگوی موفقی برای سایر کشورها در زمینه گردشگری فرهنگی، تجربه‌محور و پایدار باشد و همزمان موجب شناساندن فرهنگ ایرانی، تقویت اقتصاد محلی و حفاظت از محیط زیست شود
تور عشایر، میز ملی گردشگری عشایر ، عشایرگردی، اسماعیل خسروانی
