این مقاله به قلم اسماعیل خسروانی دبیر میز ملی گردشگری عشایر
🏇 ورزش‌ها و بازی‌های عشایر و اقوام ایرانی؛ پیشینه تاریخی، کارکرد فرهنگی و ظرفیت‌های گردشگری
اهمیت رویداد های گردشگری با محوریت بازی ها و ورزش های عشایر و اقوام ایرانی در توسعه گردشگری داخلی و بین المللی
ورزش‌ها و بازی‌های عشایر ایران بخشی از میراث فرهنگی ناملموس این سرزمین به‌شمار می‌آیند که از دل زندگی کوچ‌نشینی و تعامل انسان با طبیعت شکل گرفته‌اند. این فعالیت‌ها نه تنها جنبه تفریحی داشته، بلکه کارکردهای اجتماعی، آموزشی، رزمی و آیینی را نیز دربر می‌گرفته‌اند. مقاله حاضر با رویکردی تاریخی–فرهنگی، به بررسی پیشینه، انواع، کارکردها و ظرفیت‌های گردشگری ورزش‌ها و بازی‌های سنتی عشایر و اقوام ایرانی می‌پردازد. نتایج نشان می‌دهد که احیای این بازی‌ها در قالب جشنواره‌ها، رویدادهای فرهنگی و گردشگری تجربه‌محور، می‌تواند نقش مؤثری در توسعه پایدار فرهنگی و اقتصادی مناطق عشایری داشته باشد.
فرهنگ عشایری ایران به دلیل شیوه خاص زندگی کوچ‌نشینی، تاریخی دیرینه و تعامل عمیق با طبیعت، یکی از غنی‌ترین ذخایر فرهنگی کشور به شمار می‌آید. بخشی از این میراث که کمتر به آن توجه شده، ورزش‌ها و بازی‌های سنتی عشایر است. این فعالیت‌ها در بستر کوچ، معیشت سنتی، مناسبات اجتماعی و آیین‌های قومی شکل گرفته و طی نسل‌ها به صورت شفاهی منتقل شده‌اند.
برخلاف ورزش‌های رسمی امروزی، ورزش‌های عشایری بیش از آنکه ساختار سازمان‌یافته داشته باشند، ر rooted in daily life بوده و اهدافی چون تمرین مهارت‌های بقا، تقویت روحیه پهلوانی، ایجاد همبستگی اجتماعی و انتقال ارزش‌های فرهنگی را دنبال می‌کردند.
ایران از جمله کهن‌ترین سرزمین‌هایی است که ورزش و بازی در آن نه تنها وسیله‌ای برای سرگرمی، بلکه بخشی از فرهنگ و آیین بوده است. در دوران باستان، بازی‌ها و ورزش‌هایی همچون چوگان، تیراندازی، کشتی پهلوانی و مسابقات اسب‌دوانی در میان اقوام ایرانی رواج داشته و در متون تاریخی مانند شاهنامه فردوسی و منابع ساسانی به آن‌ها اشاره شده است.
در مناطق عشایری، این بازی‌ها متناسب با شرایط جغرافیایی و سبک زندگی کوچ‌نشینی تغییر یافته و به اشکال محلی تبدیل شده‌اند. بسیاری از این ورزش‌ها ابزارهایی ساده داشته و در دل طبیعت انجام می‌شده‌اند؛ اما پیامد آن‌ها تقویت آمادگی جسمی و روحیه جمعی بود.
در کل میتوان به وسعت فلات ایران و پیشینه ای تاریخی و اهمیت ایران از نظر جغرافیای طبیعی و زیستی که دارای تنوع قومی میباشد اشاره کرد، سرزمینی که مورد تاخت تاز هم بوده از سوی دشمنان این مرزبوم و مردم این سرزمین باید آماده و توانا در نبرد بودند ، حال این بازی ها و ورزش های باستانی میتوانست نقش مانوری برای آمادگی داشته باشد .
در ساختار اجتماعی عشایر، بازی‌ها و ورزش‌ها نقش‌های چندگانه‌ای ایفا می‌کردند:
همین نقش‌های چندوجهی باعث شده این فعالیت‌ها تا امروز، با وجود تغییرات اجتماعی، در بسیاری از ایل‌ها حفظ شوند.
۳. معرفی و دسته‌بندی بازی‌ها و ورزش‌های عشایری
از مهم‌ترین آیین‌های رزمی و نمایشی عشایر لر، بختیاری و قشقایی است. در این بازی دو نفر با ترکه‌های بلند و سبک، در میان دایره‌ای از تماشاگران، با ریتم سرنا و دهل حرکات رزمی انجام می‌دهند. این نمایش نشانهٔ چابکی، قدرت و مهارت است و در عروسی‌ها نقش اصلی دارد.
پیشینه آن به تمرینات جنگی جوانان ایل بازمی‌گردد.
۳-۲. بازی‌های سوارکاری و مهارتی
نوعی نمایش سوارکاری همراه با تیراندازی یا حرکات نمایشی است که در میان عشایر غرب ایران، ترکمن‌ها و کردها رایج بوده است. سوارکاران با عبور از موانع و هدف‌گیری دقیق، مهارت خود را به نمایش می‌گذارند. این بازی ریشه در تمرین‌های نظامی و شکار دارد. و اجرا در مراسم عروسی ، جشن ها و آیین های پهلوانی
از کهن‌ترین بازی‌های ایرانی، با قدمتی بیش از ۲۰۰۰ سال. در میان عشایر سوارکار نیز رواج داشته است. چوگان بر روی اسب و با استفاده از چوب بلندی انجام می‌شود که توپ چوبی را در میدان هدایت می‌کند. این بازی علاوه بر مهارت سواری، هماهنگی گروهی را تقویت می‌کرد.
چوخه:
کشتی محلی کردهای خراسان با لباس مخصوص (چوخه). در میدان خاکی و با حضور تماشاگران برگزار می‌شود. فنون خاص و آیین‌های احترام پیش و پس از مسابقه، این ورزش را به نمادی از پهلوانی تبدیل کرده است. در شرق، شمال شرق و برخی ایلات
۳-۴. بازی‌های گروهی و کودکانه
در سراسر ایران رایج بوده است. با دو تکه چوب انجام می‌شود؛ چوب کوچک (دولک) روی زمین قرار گرفته و با چوب بلند (الک) به هوا پرتاب و زده می‌شود. دو تیم به صورت رقابتی بازی می‌کنند.
این بازی علاوه بر جنبه تفریحی، هماهنگی بدنی و دقت را تقویت می‌کند.
بازی‌هایی مانند دویدن تعقیبی، لی‌لی، پریدن از موانع و قلعه‌بازی که در دل طبیعت و بدون ابزار خاص انجام می‌شود، نقش مهمی در پرورش جسم و ذهن کودکان عشایر دارد.
در جشن‌ها و آیین‌ها، بازی‌هایی مانند دستمال‌بازی، رقص‌های گروهی و نمایش‌های آیینی اجرا می‌شده است. این بازی‌ها بیشتر بار فرهنگی، هنری و جمعی داشته‌اند و برای تقویت هویت قومی و شادی جمعی برگزار می‌شده‌اند.
۴. کارکردهای اجتماعی و آموزشی این بازی‌ها
ورزش‌ها و بازی‌های عشایری صرفاً تفریحی نیستند؛ بلکه ابزارهایی برای:
با رشد گردشگری فرهنگی، بازی‌ها و ورزش‌های عشایری می‌توانند به عنوان «جاذبه‌های زنده» معرفی شوند. برگزاری جشنواره‌ها، مسابقات نمایشی، کارگاه‌های آموزشی و تورهای عشایری تجربه‌محور، علاوه بر جذب گردشگر، زمینه‌ساز احیای این میراث ناملموس است.
همچنین میتوان این بازی‌ها را در پرونده‌های ثبت میراث ناملموس یونسکو گنجاند تا ضمن حفاظت، زمینه توسعه پایدار فرهنگی و اقتصادی در مناطق عشایری فراهم شود.
نتیجه‌گیری
ورزش‌ها و بازی‌های عشایر و اقوام ایرانی گنجینه‌ای ارزشمند از تاریخ، مهارت، آیین و فرهنگ این سرزمین‌اند. این فعالیت‌ها نه‌تنها در گذشته ابزار بقا و همبستگی بوده‌اند، بلکه امروز می‌توانند در قالب برنامه‌های فرهنگی و گردشگری، به موتور محرک توسعه روستایی و عشایری تبدیل شوند. مستندسازی، آموزش نسل جوان، ایجاد زیرساخت گردشگری فرهنگی و حمایت نهادهای مسئول می‌تواند ضامن بقا و شکوفایی این میراث باشد.
واژگان کلیدی:
عشایر ایران، بازی‌های سنتی، ورزش‌های بومی، گردشگری فرهنگی، میراث ناملموس
