جامعۀ عشایری ایران یکی از کهن‌ترین سبک‌های زیستی جهان را در خود جای داده است؛ شیوه‌ای که ریشه در هزاران سال پیش دارد و همچنان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین جلوه‌های میراث فرهنگی و طبیعی این سرزمین زنده مانده است. عشایر نه‌تنها نگهبانان بخشی از تاریخ و فرهنگ ایران هستند، بلکه حاملان میراث ناملموسی به شمار می‌روند که در کمتر نقطه‌ای از جهان مشابه آن یافت میشود. آنان با سبک زندگی کوچ‌نشینی، پوشاک اصیل، موسیقی بومی، غذاهای سنتی و روابط اجتماعی منحصربهفرد خود، جلوه‌ای دیگر از هویت ایرانی را به منصۀ ظهور می‌گذارند.
در عصر حاضر که گردشگری به‌عنوان صنعتی تحول‌آفرین در توسعه پایدار شناخته میشود، گردشگری عشایری نیز یکی از ظرفیت‌های کم‌نظیر ایران در عرصۀ ملی و بین‌المللی است. اما با وجود این سرمایه عظیم، همچنان این حوزه کمتر مورد توجه قرار گرفته و در سایۀ گردشگری روستایی یا طبیعتگردی دیده میشود. آنچه مشخص است، بهره‌برداری اصولی و متوازن از این ظرفیت بالقوه می‌تواند عاملی مهم در ایجاد اشتغال، رونق اقتصادی بومی، حفظ میراث فرهنگی و جلوگیری از مهاجرت باشد.
این نوشتار با رویکرد علمی–کاربردی و با بهره‌گیری از دانش و تجربیات فعالان حوزه – از جمله دیدگاه‌های اسماعیل خسروانی (دبیر میز ملی گردشگری عشایر) به بررسی نقش و اهمیت گردشگری عشایری، پتانسیل‌ها، چالش‌ها و راهکارهای توسعۀ آن می‌پردازد.
سبک زندگی عشایر یکی از شاخصه‌های هویت ایرانی است. عشایر بر خلاف بسیاری از جوامع بشری که سبک زندگی خود را با روندهای شهری‌سازی تطبیق دادند، همچنان بخش مهمی از ساختار فرهنگی خود را حفظ کرده‌اند.
این استمرار، میراثی ارزشمند را شکل داده که حفظ آن فقط با نگاه فرهنگی ممکن نیست؛ بلکه نیازمند پیوند با اقتصاد، گردشگری و آموزش است.
گردشگری عشایر در صورت برنامه‌ریزی صحیح، می‌تواند الگویی برای توسعه پایدار باشد. این نوع گردشگری:
گردشگران از طریق مواجهه با سبک زندگی و فرهنگ عشایر، به‌طور مستقیم با ارزش‌های فرهنگی این قشر آشنا می‌شوند و این امر موجب تقویت هویت ملی، افزایش درک مشترک و احترام متقابل میشود.
جامعۀ عشایر ایران با در اختیار داشتن بخش قابل توجهی از تولیدات دامی، صنایع دستی و فرآورده‌های بومی، زمینه‌ای مهم برای خلق فرصت‌های شغلی پایدار دارد.
گردشگری از طریق:
و حتی شکل‌گیری کسب‌وکارهای نوین،می‌تواند به بهبود معیشت خانوارهای عشایری کمک کند.
بر اساس مشاهدات میدانی، حضور گردشگران در میان عشایر تأثیر مستقیم بر اقتصاد خانوادگی دارد. تولید محصولات غذایی محلی مانند لبنیات، نان، دوغ محلی، گوشت و… از مهم‌ترین بخش‌های درآمدزا محسوب میشود.
در این میان،میز ملی گردشگری عشایر این امکان را دارد با معرفی مقصدهای نوین، نظارت بر کیفیت خدمات و ایجاد بستر تخصصی برای اجرای تورهای تجربه‌محور، می تواند سهم مهمی در رونق گردشگری عشایر ایفا می‌کنند.
پوشش عشایر نماد هویت قومی است. تنوع رنگ، طرح و جنس در میان قومیت‌های مختلف (قشقایی، بختیاری، کرمانجی، سنگسری، ترکمن، بلوچ، شاهسون و…) جذابیتی منحصربهفرد برای گردشگران داخلی و خارجی دارد. که در قالب رویدادها همراه با اداب و رسوم می تواند همراه باشد .
آیین‌ها، موسیقی، رقص‌های سنتی، مراسم ازدواج، آیین کوچ و باورهای محلی بخشی از فرهنگ ناملموس عشایر است که قابلیت تبدیل به رویدادهای گردشگری را دارد.
غذاهای بومی مانند کباب‌های سنتی، نان محلی، لبنیات و نوشیدنی‌ها از تجربه‌های جذاب گردشگران است.گردشگری خوراک عشایریکی از شاخه‌هایی است که می‌تواند با توجه ویژه، اقتصاد محلی را تقویت کند.
سیاه‌چادر (بُن‌کو) و اقامتگاه‌های بومی کاشانه عشایر جذاب‌ترین بخش تجربه گردشگری است.زندگی در طبیعت، خواب زیر آسمان شب و حس نزدیکی با فرهنگ بومی، تجربه‌ای ناب برای گردشگران داخلی و خارجی است.
کوه های سنگی ، یورد های در قالب غار ، آلاچیق ، گدام بلوچی و...از دیگر اقامتگاه های عشایر که دراری جذابیت در استفاده از اقامتگاه هستند .
کوچ‌های ییلاقی–قشلاقی نماد پویایی عشایر است و قابلیت تبدیل به مسیرهای گردشگری (Trail) را دارد.برنامه‌ریزی حرفه‌ای بر این محور می‌تواند جذابیت جهانی ایجاد کند.پتانسیل جاذبه ای کوچ عشایر در دنیا بی همتا که نیازمند حمایت ویژه هست که متاسفانه در حال فراموشی هست ، اهمیت فقط در ثبت نیست در حمایت هست.
زیست‌بوم عشایر در مناطق کوهستانی، جنگلی و بیابانی قرار دارد که تنوع اقلیمی قابل توجهی را ایجاد می‌کند.که با داشتن برنامه پایدار و آموزش به عشار و گردشگران در حفظ محیط زیست پیرامون عشایر می توان تورهای طبیعتگردی تحت کنترب انجام داد .
برگزاری جشنواره‌ها، نمایشگاه صنایع‌دستی و آیین کوچ می‌تواند به‌عنوان محصولات گردشگری توسعه یابد.در این بخش نگاه تخصصی وجود ندارد و متاسفانه عشایر نماهای روبرو هستیم که اهمیت انها تجاری برگزار کردن این نمایشگاه ها و فقط فروش هست که نیازمند تخصصی برگزاری کردن که نمادی از فرهنگ و سبک زندگی عشایر باشد ، در بحث نمایشگاه عشایری ما نیازمند سندی جامع هستیم.
آموزش ساخت صنایع تسطیح فرش، نمدمالی، صنایع خوراکی، پخت نان محلی، بافندگی و…این کارگاه‌ها جذابیت زیادی برای گردشگران دارند.موارد زیادی در سبک زندگی عشایر وجود دارد که نیازمند برسی و پژوهش توسط پژوهشکده وزارت میراث فرهنگی می باشد .
نمایش توانمندی‌ها در عرصه ملی و بین‌المللی می‌تواند موجب جذب سرمایه، گردشگر و ایجاد برند گردد.در صورتی که استاندارد های در این زمینه وجود داشته باشد و فقط نگاه تجاری نباشد ، بلکه نیازمند آموزش و قوانینی برای حضور در نمایشگاها برای فعالان گردشگری عشایر باید وجود داشته باشد
با وجود ظرفیت‌های فراوان، گردشگری عشایری با موانع جدی مواجه است:
وضعیت موجود نشان می‌دهد که این حوزه هنوز مورد توجه جدی قرار نگرفته است. در بسیاری از موارد، حمایت مناسب برای شکل‌گیری زیرساخت‌ها، آموزش و برندینگ ارائه نشده است.متاسفانه طرح جامع و زیر ساخت ها و پژوهش جامع شکل نگرفته و نیازمند نگاه جدی در این زمینه می باشیم.
گردشگری عشایر با وجود جایگاه مستقل فرهنگی و جغرافیایی، در ذیل گردشگری روستایی تعریف و دیده شده که موجب عدم تمرکز بر ظرفیت‌های منحصربهفرد آن شده است.در صورتی که جامعه عشایری خود جز سومین جامعه جمیعتی کشور می باشد و دارای پتانسیل بالقوه فراوان می باشد ، که نیازمند حمایت می باشد ، گردشگری تجربه محور امروزه انتخاب توریست های مدرن می باشد که عشایر بهترین انتخاب هست ، ولی ما شاهد عدم حمایت در این بخش به اندازه کافی نیستیم .
خشکسالی موجب کمبود منابع طبیعی، کاهش دام و نهایتاً کاهش پایداری سکونت عشایر شده و بر فرآیند توسعه گردشگری تأثیر منفی گذاشته است.این مشکل در رونق اقتصادی عشایر اثر فراوانی دارد و می تواند موجب مهاجرت و مسایل اجتماعی شود ، گردشگری با حداقل حمایت می تواند نقش مهمی در توسعه و اقتصاد محلی جامعه عشایر اثر گذار باشد .
نبود جاده مناسب، آب، پنل خورشیدی ، اقامتگاه استاندارد، فضاهای خدماتی و بهداشتی مناسبی از مشکلات اصلی جامعه عشایری است.ولی ما در بخش های که توسعه و حمایت اندک در بخش گردشگری داشتیم به نوعیی شاهد رونق اقتصادی و خود کفایی را داشتیم که با کمک سازمان امور عشایرذ و وزارت میراث فرهنگی و دیگر سازمانها میشود کمک شایانی در این زمینه داشت .
حضور نادرست گردشگران بدون برنامه‌ریزی و نظارت، می‌تواند منجر به تخریب محیط طبیعی و بافت فرهنگی شود.و همچنین مشکل اقتصادی مردم بومی منجر به تخریب محیط زیست پیرامون عشایر هست که توسعه گردشگری نقش مهمی در اقتصاد عشایر دارد ، البته نیاز به آموزش و حمایت از جامعه محلی می باشد .
به‌دلیل نبود اشتغال کافی و مشکلات اقتصادی، عشایر به‌سوی شهر‌ها مهاجرت می‌کنند و این امر سبب از بین رفتن سبک زندگی اصیل آنان میشود.ما شاهد از بین رفتن فرهنگ باستانی و اصیل عشایر هستیم به دلایل زیادی که وجود دارد که طرح توسعه گردشگری عشایر می تواند نقش مهمی از جلوگیری مهاجرت عشایر داشته باشد.
گردشگری بومی یکی از مهم‌ترین محورهای گردشگری جهان است. کشورهایی مانند نیومکزیکو، اسکاتلند، پرو، مغولستان و کنیا سالانه میلیون‌ها نفر را به‌واسطه این نوع گردشگری جذب می‌کنند.
اما ایران دارای بیشترین پتانسیل در این زمینه است؛با این حال، بهره‌برداری اندک و نبود حمایت‌های توسعه‌ای موجب شده این بخش در حد شایسته مطرح نشود.
به گفتۀ خسروانی (فعال و دبیر میز ملی گردشگری عشایر)، طرح‌ها و راهکارهای مختلف در سال‌های اخیر ارائه شده، اما به مرحله اجرا و حمایت مؤثر نرسیده است.
در کشور ما عمدتاً در رویدادهای مناسبتی، فقط به برپایی چند سیاه‌چادر و اجرای موسیقی و نمایشگاه صنایع دستی بسنده میشود؛ که نه تنها موجب توسعه پایدار نمیشود بلکه در بسیاری موارد فاقد خروجی آموزشی، اقتصادی و اجتماعی است.
این نگاه سطحی، نگاه به گردشگری عشایری را از یک برنامه استراتژیک به یک نمایش فرهنگی بی‌اثر تقلیل داده است.
این طرح باید شامل:
ثبت مسیرهای کوچ به عنوان ژئو–راه و اجرای تورهای کوچ از جمله محصولات فاخر گردشگری در جهان به شمار می‌رود.ولی نمیشود بسنده کرد به ثبت ، بلکه نیازمند تهیه پکیج و اجرای تورهای گردشگری پایدار عشایر و احیا مسیرهای کوچ می باشیم .
آموزش زنان و جوانان عشایر در زمینه:
ایجاد جاده، خدمات بهداشتی، درمانی، دیجیتال‌مارکتینگ و زیرساخت‌های ارتباطی.آموزش و تشویق و معرفی گردشگری عشایر از همه زوایا لازمه اصلی توسعه زیرساخت ها هست.
استانداردسازی اقامتگاه‌های عشایری با حفظ بافت سنتی می‌تواند شرایط حضور گردشگران را تسهیل کند.در این زمینه آموزش و وجود قوانین برای گردشگران و جامعه میزبان اهمیت زیادی دارد که میز ملی گردشگری امکان کمک و ارائه پیشنهاد در ایم زمینه را دارد .
شرکت‌هایی مانند شیدرخ تراول که در حوزه‌های تجربه‌محور، طبیعتگردی و گردشگری بومی فعالیت می‌کنند، می‌توانند نقش مهمی در توسعه این بخش داشته باشند.
حضور فعالان گردشگری عشایر در نمایشگاه ها ملزم قوانین و استاندادهای با محوریت معرفی فرهنگ و سبک زندگی و صنیع دستی و گردشگری محور باید باشد ، که متاسفانه ما شاهد آن نیستیم .
حضور سازمان‌یافته در نمایشگاههای داخلی و خارجی برای:
برند ملی گردشگری عشایر باید تعریف و معرفی شود.امروزه در دنیا ما شاهد ایجاد انواع گردشگری خلاق برای جذب گردشگر داخلی و خارجیدر کشورهای مختلف هستیم ، ولی ما با برند سازی گردشگری عشایر به عنوان گردشگری سبز ، تجربه محور، بومگرردی میتوانیم با داشتن این تنوع قومی و فرهنگی حرف اول را بزنیم .
به گفته خسروانی، سال‌ها برنامه‌ریزی و ارائه طرح در حوزه گردشگری عشایر انجام شده اما عدم اجرای عملی موجب هدررفت توان و زمان شده است.
پتانسیل عظیم گردشگری عشایر ،فقط نیازمند نگاه ویژه و حمایتی هست ، وزیر محترم میراث فرهنگی جناب دکتر صالحی امیری بارها در زمینه حمایت گردشگری بومی صحبت کردند، که امید می رود در زمینه گردشگری عشایر هم حمایتی انجام دهند و مسولان مربوطه دیگر از معاونت گردشگری کشور و دستگاهای مربوطه که شاهد شکوفایی این بخش مهم هویتی جامعه باشیم.
تا زمانی که برنامه‌ها از حالت:جلسه → همایش → سخنرانی → نمایش خارج نشوند، اتفاق واقعی رخ نمی‌دهد.ما نیازمند اجرا هستیم.
در این بخش نیاز است نهادهای:
با توجه به نگاه وزیر محترم میراث فرهنگی جناب دکتر صالحی درباره اهمیت گردشگری بومی و نقش آن در:همبستگی اجتماعی،ایجاد اشتغال ملی،حفظ فرهنگی،امید می‌رود رویکردی جدید و کارآمد برای حمایت از گردشگری عشایر آغاز شود.
میز ملی گردشگری عشایر با داشتن تجربیات کسب شده و کمک فعالان این حوزه و تهیه پکیج های تور عشایر در چند استان ، قوانین تورهای مسولانه، شناسایی فعالان ، و ارائه راهکار و پیشنهاد ات و با حضور در نمایشگاههای مختلف به تولید محتوا، اجرای تورهای مسئولانه و معرفی جاذبه‌های کمتر دیده‌شده کمک شایانی کرده است و این امکان را در کمک به تهیه و اجرای طرح جامعه توسعه گردشگری عشایر دارد .
گردشگری عشایر یکی از بزرگ‌ترین ظرفیت‌های بومی ایران است؛ ظرفیتی که در صورت برنامه‌ریزی اصولی:
اما تا زمانی که:
امید است با هم‌افزایی و اجرای برنامه‌های هدفمند توسط نهادهای مسئول، از جمله حمایت وزارت میراث فرهنگی و بخش خصوصی حرفه‌ای مانند میز ملی گردشگری عشایر ، زمینۀ توسعۀ پایدار گردشگری عشایر فراهم گردد.
عشایر، گردشگری سبز، گردشگری خلاق، توسعه گردشگری داخلی، معاونت گردشگری کشور،وزیر میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری، میراث فرهنگی، تور عشایر، میز ملی گردشگری عشایر، اسماعیل خسروانی، گردشگری بومی، بومگردی، روستاگردی
